«عزيز تنها» ٤٦ سال دارد و حدود ٤٠ سال است كه دوتار مي نوازد. او نخستين زخمه هاي دوتار را از پدرش آموخت و بعد از آن، در محضر بسياري از استادان موسيقي مقامي تربت
«عزيز تنها»: موسيقی مقامی در سراشيبی ابتذال قرار دارد
عبارات مهم : خراسان
«عزيز تنها» ٤٦ سال دارد و حدود ٤٠ سال است كه دوتار مي نوازد. او نخستين زخمه هاي دوتار را از پدرش آموخت و بعد از آن، در محضر بسياري از استادان موسيقي مقامي تربت جام مشق موسيقي كرد، ١٣٦٧ به گروه موسيقي شيخ جام راه يافت كه سال ها در آن نامدارترين گروه موسيقي در شرق خراسان بود. همكاري ٣٠ ساله عزيز تنها با استادان بنام موسيقي مقامي، از او يك دوتارنواز تمام عيارساخته است.
نوازندگي در آلبوم هاي «پيوند عشق»، «گلزار»، «جام احمد» و «در قفس»، نوازندگي و دستياري آهنگساز در آلبوم «سرو خرامان» اثر استاد محمد حقگو و نوازندگي و آهنگسازي در آلبوم «يار گلكم» از جمله فعاليت هاي اوست. او علاوه بر اينها، در ساخت برخي قطعات موسيقي در صدا و سيما نيز فعال بوده هست. همكاري با استاد مرحوم جلال ذوالفنون، از ديگر افتخارات اوست. عزيز تنها مولف نخستين كتاب آموزش كلاسيك دوتار به روش نت نويسي و نيز مدير نخستين آموزشگاه موسيقي مقامي در تربت جام است.
ساخت «دوتار باس» از ديگر ابداعات و فعاليت هاي هنري عزيز تنهاست. دوتار باس، دو اكتاو بم تر از دوتار است و در گروه نوازي ها استفاده مي شود. او خردادماه امسال، در مهماني افطاري رييس جمهور با اهالي فرهنگ، در كنار استاد عبدالعزيز احمدي از خوانندگان پيشكسوت موسيقي مقامي تربت جام، به نوازندگي پرداخت.
موسيقي مقامي حاصل خلاقيت و هنر بازیگران و صورت های معروف در دوره هاي گذشته و نيز واكنش آنها به اتفاقات مهم روزهایشان بوده هست، آیا در دهه هاي اخير به عنوان نمونه در ٥٠ سال گذشته نغمه يا ملودي مانايي به گنجينه اي كه از گذشتگان به ما رسيده اضافه نشده است؟ آيا اين اتفاق نمي تواند نشانه اي از ايستايي و عدم پويايي موسيقي مقامي خراسان زمين باشد؟
با اين نگاه موافق نيستم؛ هرچند من هم بر لزوم نوآوري در عرصه موسيقي مقامي تاكيد دارم. اينكه نغمه مانايي خلق شده است يا نه، نمي تواند معيار دقيقي براي قضاوت راجع به پويايي يا ايستايي موسيقي مقامي باشد. موسيقي مقامي حاصل ١٠ سال و ٢٠سال و ٥٠ سال نيست. موسيقي مقامي هر منطقه، عصاره تاريخ آن منطقه هست. اين موسيقي حاصل صد ها سال فعاليت بازیگران و صورت های معروف و نوازندگان و خوانندگان و سرايندگان هست. اين ملوديها، نسل به نسل و سينه به سينه صيقل خورده تا به شكلي كه امروزه در دست من و شماست، در آمده است.
حتي گاهي ممكن است در اين سير تاريخي، به دليل وجود سليقه و احساس متفاوت در هنرمندي، مقام ها به كلي تغيير كرده باشند به گونه اي كه هيچ شباهتي به مقام اوليه نداشته باشند. امثال اين اتفاقات را مي شود در موسيقي مقامي خراسان زمين ديد. اصلا براي همين است كه به عنوان نمونه مقام «نوايي» كه استاد مرحوم غلامعلي پورعطايي اجرا كرده، با نوايي استاد عثمان محمدپرست، متفاوت هست؛ يا مقام «اشترخجو» عبدالله سروراحمدي، متفاوت از اشترخجوي برخي ديگر از استادان است.
علاوه بر اين، اين طور هم نيست كه در اين سال ها چيزي به اين گنجينه اضافه نشده باشد. درواقع آن فرآيندي كه موسيقي مقامي طي كرده و به امروز رسيده، همان فرآيند، امروز هم بر آن حاكم هست. يعني نوازندگان و خوانندگان هر منطقه به اين گنجينه غني، ملودي هايي اضافه كرده اند. وقتي به آثار استاداني مثل مرحوم نورمحمد درپور يا مرحوم پورعطايي يا مرحوم سروراحمدي مراجعه مي كنيم، مي بينيم كه آنها بر اساس اصالت هاي موسيقي منطقه و بر اساس خلاقيت هاي فردي، ساخته هايي نو داشته اند. البته طبيعي است كه اين نوآوري ها هنوز به اندازه خود مقام ها، شكل يافته و آشنا شده است و صاحبنام نباشند؛ ولی يقين دارم در سال هاي بعد، از دل همين نوآوري ها، نغمات و مقام هاي جديدي خلق خواهد شد.
درست هست. در سال هاي اخير نوآوري هايي در عرصه موسيقي مقامي به صورت پراكنده انجام شده؛ از بازخواني برخي ملودي ها در فضاهاي جديد آوازي و نيز تركيب سازهاي كهن با ساز جديد، يا گروه نوازي ها و تلفيق قطعات و نغمات و… ولی آيا اين دست نوآوري ها مي تواند افق هاي تازه اي پيش روي موسيقي كهنسال مقامي قرار بدهد؟
حتما مي تواند ولی ظرف زماني خودش را مورد نیاز دارد. به هر حال ايرادي ندارد كه ما نوآوري هايي در اين زمينه داشته باشيم همان طور كه نسل هاي پيش از ما آثاري خلق كرده اند و در قالب موسيقي مقامي به ما رسيده، ما هم مي توانيم آثاري را به اين گنجينه اضافه كنيم. مقدمه اش هم همين نوآوري هاست. اين نوآوري ها حتما هم با آزمون و اشتباه همراه است.
متاسفانه كساني هستند كه به شدت در اين مورد تعصب به خرج مي دهند تا هيچ اثري در اين حوزه توليد نشود و در واقع هيچ ملودي تازه اي در حوزه موسيقي مقامي ساخته نشود. اتفاقا اين تفكر باعث درجا زدن و در نهايت نابودي موسيقي مقامي ما خواهد شد. اگر مي خواهيم صرفا همين مقام ها باقي بماند، خب مي توانيم تمام آنها را ثبت و ضبط و آرشيو كنيم؛ يا حتي به صورت مكتوب دربياوريم تا خطر از بين رفتن آنها مرتفع شود؛ ولی به نظرم اين، اسمش حراست از موسيقي مقامي نيست.
واقعيت اين است كه نمي توانيم جوان هنرمند امروزي را كه با تنوع و تكثر در موسيقي رو به رو هست، مجبور كنيم كه در تمام عمرش فقط و فقط همين چند مقام را اجرا كند. نمي توانيم جلوي خلاقيت او را بگيريم و نگذاريم در اين حوزه ساخته هايي داشته باشد. هرچند مورد نیاز است از او بخواهيم تا بر اساس موسيقي منطقه خود و با حفظ اصالت هاي همان منطقه، ملودي و قطعه جديد بسازد.
خوشبختانه در چند جشنواره اخير خصوصا جشنواره موسيقي نواحي كه در كرمان برگزار شد، نوآوري در موسيقي مناطق آن هم با توجه به حفظ اصالت ها مورد تاكيد بود كه خب اين نگاه، قدم مهمي در اين حوزه هست. در مورد تركيب سازهاي كهن و سازهاي جديد هم به نظر من اين دست كارها باعث معرفي موسيقي مقامي خراسان خواهد شد.
خود من با همين نشانه در چند كنسرت و اجرا يا در توليد آثار صوتي با استادان بزرگي مانند مرحوم جلال ذوالفنون، مرحوم بيگلري پور رهبر اركستر سمفونيك صدا و سيما، داريوش خواجه نوري، حسام الدين سراج، محمد حقگو و… همكاري داشتم. از نگاه من، اين كار، معرفي موسيقي مقامي در ساحتي وسيع تر است.
آيا اين تلاش ها توانسته موسيقي مقامي را مثل گذشته ها، به زندگي مردم برگرداند؟
اين، بحث ديگري است كه بايد از آن با عنوان «بحران مخاطب» ياد كرد. گرايش هاي موسيقايي مردم تغيير كرده هست. بد يا خوب، اين اتفاق مهمي هست. در قديم همه اهالي تربت جام و تايباد و باخرز، فقط و فقط شنونده سرنا و دهل و دوتار بوده اند ولی الان در همين منطقه، خيلي از جوان ها گيتار مي زنند. در تربت جام تا همين دهه هاي گذشته، سرنا و دهل جزو ثابت مجالس عروسي بود. حالا كمتر مجلسي است كه در آن سرنا و دهل باشد. در عوض سازهاي الكترونيك جاي سازهاي كهن را گرفته هست. واقعيت آن است كه آنها ديگر مثل گذشته به موسيقي خودشان كه برخاسته از فرهنگ و باورهاي خودشان هست، اهميت نمي دهند. من اين را نمي پسندم ولی به هر حال وضعيتي است كه حاكم هست. اين البته يك وضعيت عمومي است و لزوما به پويايي يا عدم پويايي موسيقي مقامي ربط ندارد. موسيقي سنتي هم به همين بحران مخاطب دچار است.
اساسا موسيقي مقامي در سرنوشت ما كه سرنوشت تنوع و تكثر در موسيقي هست، چقدر مخاطب دارد و آيا راهكارهايي وجود دارد تا اين موسيقي كهن مخاطبان بيشتري پيدا كند؟
با وضعيت فعلي مخاطب چنداني در اين حوزه نيست؛ مگر اينكه با حفظ اصالت ها و بر اساس تم و ريتمهاي متنوع مقام ها، كارهاي جديدتري ساخته شود تا با مخاطب امروزي ارتباط بهتري برقرار كند. واقعيت اين است كه در اين سرنوشت سليقه مردم عوض شده است و به سمت يك نوع سليقه مبتذل در حال حركت هست. همان طور كه گفتم بسياري از مردم ديگر زياد سراغي از موسيقي مقامي يا حتي موسيقي سنتي خود نمي گيرند و اين در كنسرت ها و اجراهاي عمومي اين نوع موسيقي، كه ديگر به ندرت برگزار مي شود، مشخص است و حتي موسيقي سنتي ما هم در مقام مقايسه با موسيقي امروزي، دچار مشكل است.
همين جا اين را هم بگويم كه به اعتقاد من، سواي بازیگران و صورت های معروف موسيقي مقامي، ديگر بازیگران و صورت های معروف عرصه موسيقي به ويژه آهنگسازان هم در قبال اين گنجينه ارزشمند وظيفه دارند. موسيقي مناطق مانند گنجينه اي ارزشمند براي آهنگسازان هست. موسيقي محلي و مقامي مناطق هميشه دستمايه خوبي براي بسياري از آهنگسازان جهت ساخت آثارشان بوده و هست، لذا وظيفه همه ما است تا براي حفظ اين گنجينه تلاش كنيم.
اما به هر حال موسيقي مقامي حاصل جزيره هاي فرهنگي هست. حالا كه اين جزيره ها با سيطره فرهنگ مركزي در حال رنگ باختن هست، آيا هنوز مي شود به بقاي موسيقي مقامي اميدوار بود؟
اگر بخواهيم كاملا اصالت هاي موسيقايي منطقه حفظ شود بايد از نفوذ بيش از حد ساير فرهنگ ها در اين حوزه جلوگيري كنيم. مگر اينكه با توجه به حفظ اصالت ها، بخواهيم از ساير مناطق براي زيبايي و رنگ آميزي مقام ها استفاده كنيم؛ مانند گروه نوازي ها كه در موسيقي مقامي خراسان نبوده ولی در حال حاضر با الگوبرداري از ساير مناطق، گروه هاي بسياري تشكيل شده است هست. همين خودش قدم بسيار مهمي در بسط و توسعه موسيقي مقامي هست. نوازندگان زيادي در اين چند دهه به وجود آمده اند و دور هم نشسته اند و مقام ها را به صورت گروه نوازي اجرا كرده اند و باعث شده است اند كه بسياري از جوانان و نوجوانان به سازهاي مقامي خراسان رو بياورند. به هر حال، موسيقي مقامي هم براي بقا، ناچار است با شرايط روز انطباق نسبي پيدا كند. اين اتفاق حتما در گذشته ها هم براي موسيقي مقامي رخ داده است.
دولتي شدن هنر، چه نقشي در اين آسيب ها داشته است؟ به هر حال مدت هاست كه بازیگران و صورت های معروف موسيقي مقامي به جاي حضور در بين مردم، صرفا در جشنواره هاي موسيقي مجالي براي ارايه هنرشان دارند.
آن چيزي كه از آن به عنوان دولتي شدن هنر ياد مي كنيد هم به نظرم جزيي از واقعيت امروز جامعه و هنر است و نمي شود فقط به عنوان يك آسيب از آن ياد كرد. بازیگران و صورت های معروف موسيقي مقامي در گذشته، به دو دسته تقسيم مي شدند، دسته اول كساني بودند كه بيشتر براي دل خودشان مي نواختند يا مي خواندند. به عنوان نمونه امكان داشت هنرمند براي تامين معاش خود و خانواده اش، دامپروري يا كشاورزي كند يا شغل ديگري داشته باشد.
اينها عموما براي خودشان در تنهايي يا براي برطرف خستگي كار يا در جمع هاي خانوادگي يا دوستانه براي سرگرمي و گذران وقت، آوازي مي خواندند يا نغمه اي مي نواختند. يا اگر هنرمند مشهور تري بود، اهالي آن دِه بعد از كار روزانه گرد اين نوازنده و خواننده جمع مي آمدند و به شعرهای و منظومه خواني او گوش فرا مي دادند. بيشتر نوازندگان دوتار و خوانندگان در گذشته در اين گروه قرار مي گرفتند. آنها هيچ وقت از ساز و آوازشان به عنوان منبع درآمد استفاده نمي كردند. در حال حاضر هم هنرمنداني از اين دسته در جشنواره ها و اجراها حضور دارند.
اما دسته دوم هنرمنداني بودند كه منبع درآمدشان از هنرنمايي و نوازندگي در محافل و مراسم خوش حالی ها بود. نوازندگان سازهاي ميداني مثل سرنا و دهل از اين جمله بودند. اين بازیگران و صورت های معروف از طرف مردم دعوت مي شدند تا در مراسم شادي آنها حضور داشته باشند و دستمزد نيز دريافت مي كردند يا گاهي اينها به روستاها يا چادرنشيني هايي كه در آن وقت بود حضور پيدا كرده و با نوازندگي براي آنها باعث شادي آنها مي شدند يا مراسم مختلفي از مراسم آييني گرفته تا مراسم خوش حالی ازدواج و ختنه سوراني را برگزار مي كردند. اهالي هم دستمزدي را براي آنها در نظر مي گرفتند و زندگي ارزش از همين راه تامين مي شد. در سرنوشت ما، بحران مخاطب هر دو دسته را فرا گرفته و دسته دوم را بيشتر.
مثلا در سرنوشت ما، سرنا و دهل و هنر باستاني سرنانوازي و دهل نوازي، به طور جدي در خطر نابودي قرار گرفته هست. اين سال ها نوازندگان سرنا و دهل كه سرنوشت خود را با مجالس مردمي مي گذرانده اند، بيكار شده است و ديگر منبع درآمدي ندارند. نتيجه اين وضعيت، بي انگيزه شدن نوازندگان اين سازها و كم كم نابودي يك ميراث چند هزار ساله هست. حالا اگر جشنواره هاي موسيقي محلي مناطق كه هر چند وقت يك بار برگزار مي شود هم نباشد، بازیگران و صورت های معروف ديگر هيچ انگيزه اي براي كار كردن در اين حوزه نخواهند داشت.
چند ماه قبل هفت گروه از بازیگران و صورت های معروف بنام خراساني براي اجرايي در پایتخت کشور عزیزمان ایران با نام «شب هاي موسيقي خراسان» دور هم جمع شدند. قرار بود كار گروه ها در هفت سئانس اجرا شده است و همچنين تجليلي از استاد عثمان محمدپرست، نوازنده شهير خراساني نيز در اين اجراها انجام گيرد؛ ولی از مجموع ظرفيت دو هزار و صد نفره سالن تنها و تنها هفت بليت فروخته شد و اين برنامه با لغو اجراي گروه ها پايان يافت. اين وضعيت مردمي موسيقي هست. اين يعني غربت موسيقي خراسان در بين مردم؛ يعني نابودي ميراث كهني كه مانند اسب زخم خورده، طول تاريخ را طي كرده و به ما رسيده هست. نمي خواهم از مردم بد بگويم ولی بد يا خوب، حمايت هاي دولتي فعلا اين اسب را زنده نگه داشته است.
نمي توانيم جوان هنرمند امروزي را كه با تنوع و تكثر در موسيقي رو به رو هست، مجبور كنيم كه در تمام عمرش فقط و فقط همين چند مقام را اجرا كند. نمي توانيم جلوي خلاقيت او را بگيريم و نگذاريم در اين حوزه ساخته هايي داشته باشد.
گرايش هاي موسيقايي مردم تغيير كرده هست. بد يا خوب، اين اتفاق مهمي هست. در قديم همه اهالي تربت جام و تايباد و باخرز، فقط و فقط شنونده سرنا و دهل و دوتار بوده اند ولی الان در همين منطقه، خيلي از جوان ها گيتار مي زنند. در تربت جام تا همين دهه هاي گذشته، سرنا و دهل جزو ثابت مجالس عروسي بود. حالا كمتر مجلسي است كه در آن سرنا و دهل باشد. در عوض سازهاي الكترونيك جاي سازهاي كهن را گرفته است.
در اين سرنوشت سليقه مردم عوض شده است و به سمت يك نوع سليقه مبتذل در حال حركت هست. بسياري از مردم ديگر زياد سراغي از موسيقي مقامي يا حتي موسيقي سنتي خود نمي گيرند.
موسيقی مقامی در سراشيبی ابتذال واقع شده است است / «عزيز تنها»
روزنامه اعتماد
واژه های کلیدی: خراسان | موسيقي | بازیگران | اخبار فرهنگی و هنری
دانلود فایل ها
توجه: ممکن است تمام لینک های دانلود به دستور مقام قضایی حذف شده باشد...
